Jan Leijen, een Bergense architect van allure

Auteurs: Ed Duin en Daniël Leijen

Jan Leijen op ongeveer 34-jarige leeftijd Collectie familie Leijen

Inleiding

De Bergense architect Jan Leijen heeft aan het begin van de vorige eeuw veel beeldbepalende panden in Bergen en Bergen aan Zee ontworpen. Van deze bouwwerken, met hun specifieke architectonische kenmerken, staan er nog veel in volle glorie overeind, zoals de RK Petrus- en Pauluskerk en restaurant Duinvermaak aan de Breelaan. Helaas zijn er ook veel panden gesloopt, waarbij vooral met de afbraak van het Retraitehuis en de koepelkapel van het Ursulinenklooster aan de Loudelsweg veel Bergense historie verdwenen is.

In dit artikel wordt een overzicht gegeven van de door Jan Leijen ontworpen bouwwerken, die op dit moment bekend zijn. Om te bepalen, welke panden door hem zijn ontworpen, zijn zoveel mogelijk de originele bouwtekeningen gebruikt. Natuurlijk kunnen niet alle door hem ontworpen gebouwen in dit artikel beschreven worden. Dit zal echter ruimschoots goedgemaakt worden in een boek dat over de architect geschreven gaat worden.

Leven en loopbaan van Johannes Cornelis (Jan) Leijen

Jan Leijen werd op 12 september 1876 in Schoorl (Aagtdorp) geboren; hij overleed in Best (NB) op 26 oktober 1958. Jan Leijen trouwde in Alkmaar op 10 mei 1920 met  Elisabeth Gertrudis Anna Maria (Liesberth of Lies) Winkel, te Alkmaar geboren op 25 mei 1892; haar beroep was huisvrouw. Het echtpaar had één zoon, Cornelis Johannes Marie (Kees), geboren op 27 december 1924, wonend in Heerlen.

Opleiding en loopbaan:

1899-1901: timmerman te ’s Hertogenbosch; 1901-1903: diverse aanstellingen als leerling-architect; 1903-1907: Kon. Academie van Schoone Kunsten, Antwerpen; 1908-1916: gemeentelijk bouwkundig opzichter (vanaf 1905 in Antwerpen); 1907-1941: architect te Bergen.

Toen Jan bijna twee jaar oud was, overleed zijn vader aan de gevolgen van een zonnesteek; zijn moeder overleed zes jaar later. Omdat hij vroeg wees geworden was, woonde hij al vanaf zijn zevende jaar bij zijn grootouders. Jan Leijen heeft de openbare lagere school op de hoek van de Dorpsstraat en Schoolstraat (nu Ruïnelaan) doorlopen, waar hij les heeft gehad van meester Pieter van Hoorn, die een begaafd tekenaar was.  In de jaren 1889-1891 heeft hij twee jaar intern doorgebracht in het pensionaat Ruwenberg in St. Michielsgestel. Daar heeft hij zich de eerste tekenvaardigheden eigen gemaakt. Na deze opleiding is Jan Leijen werkzaam geweest in het familiebedrijf, de bakkerij van zijn grootvader. Daarnaast werkte Jan ook op het land van zijn grootvader. Dit werk ging hem goed af, maar het was niet hetgene, waarin hij door wilde gaan. Na een jaar, omstreeks 1892, kreeg hij de mogelijkheid om bij een timmerbedrijf te gaan werken. Daardoor kon hij zijn tekenvaardigheden uitbreiden.

In 1893 werd aan de Doelenstraat te Alkmaar de ambachtsschool geopend. Jan behoorde tot de eerste leerlingen van deze school en heeft na drie jaar succesvol zijn studie afgerond. In 1896 werkte hij, toen 20 jaar oud, in Vogelenzang (bij Haarlem) bij een baas, Koomen genaamd. Hierna is hij voor diverse timmerbedrijven en architecten gaan werken in de omgeving van Amsterdam, totdat hij een baan kreeg bij een architect in Den-Bosch. Na omzwervingen via Zwolle, weer Amsterdam en Deventer vestigt Jan zich rond 1903 in Bergen. Daar ontwierp hij onder meer zijn eigen woning ’t Sonnehuys, dat tevens als reclameobject fungeerde. Van de St. Josephstichting kreeg Jan Leijen opdracht tot een ontwerp voor het pensionaat van de zusters Ursulinen aan de Loudelsweg. Omdat de toenmalige bisschop mgr. A.J. Callier nog nooit van de 27-jarige architect had gehoord, werd de opdracht verstrekt aan een collega-architect, bij wie Jan later opzichter werd. Desondanks was Jan zeer teleurgesteld en heeft toen op aanraden van architect A.C. Bleys een studie aan de Koninklijke Academie van Antwerpen gevolgd en met succes afgerond. Hierna is hij naar Bergen teruggekomen en zou hier gedurende vele jaren talrijke woningen en gebouwen ontwerpen. Daarnaast heeft Jan gewerkt als gemeente-architect en opzichter. Ook is hij tweede secretaris, later penningmeester, geweest van de VVV-Bergen, waarvoor hij ook het pand aan de Oude Prinsweg heeft ontworpen.

Jan Leijen bleef tot aan het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog in Bergen, waarna hij geëvacueerd werd naar Noord-Brabant. Daar heeft hij tot zijn dood zijn beroep uitgeoefend. In dezelfde tijd heeft hij een samenwerkingsverband opgezet met de architect van Rythoven onder de naam architectenbureau ‘Leijen van Rythoven’ te Oosterhout.

Architectonische kenmerken

Jan Leijen heeft zich gedurende zijn loopbaan diverse bouwstijlen eigen gemaakt, waarbij hij niet schuwde om de verschillende stijlen met elkaar te combineren. De volgende stijlen zijn terug te vinden in de door hem ontworpen bouwwerken: Gotiek, Jugendstil, Amsterdamse School en het Nieuwe Bouwen.

Gaandeweg zijn carrière heeft Jan Leijen meerdere architectonische stijlkenmerken in zijn ontwerpen verwerkt. Mede hierdoor zijn de door hem ontworpen panden vaak goed te herkennen.

Café Rust Wat aan de Bergerweg, bouwjaar 1911. Hier waren later o.a. dancing Extase en De Berger Meermin gevestigd. In de topgevel is het sierlijk vormgegeven wybertje zichtbaar (foto 1926). Collectie Regionaal Archief Alkmaar

Pannenkoekenhuis Duinvermaak Bergen

Het kenmerk, dat Jan Leijen het meest veelvuldig gebruikte, is een gekantelde ruitvorm in de gevels van de door hem ontworpen gebouwen. Dit patroon in de vorm van een wiebertje, oorspronkelijk wybertje, een klein ruitvormige keelpastille, kan als  zijn ‘architectonische handtekening’ worden beschouwd. Dit kenmerk is bijvoorbeeld goed zichtbaar in de top van de gevel van restaurant Duinvermaak aan de Breelaan, in de vier-onder-een kap herenhuizen aan de Karel de Grotelaan 11 t/m 17 en in het twee-onder-een kap horecapand aan de Oude Prinsweg 5 en 7. Voor deze “handtekening” in de gevel gebruikte de architect vaak een eenvoudige vormgeving, namelijk het gebruik van de in de gevels toegepaste baksteen met daarin verwerkt een witte ruit van kalkzandsteen. Voordat Jan Leijen tot deze uiteindelijke vormgeving is gekomen, is er nog een andere variant aan voorafgegaan, namelijk een ruit, uitgevoerd in baksteen. Deze is onder andere terug te vinden in de woning Karel de Grotelaan 40 en in zijn eigen huis aan de Kleine Dorpsstraat 11.

In de gevel van het voormalige pension Zonneheuvel, Kastanjelaan 9, zijn ook wiebertjes verwerkt. Omdat de bouwtekeningen van dit pand niet beschikbaar zijn, is het niet zeker dat dit pand ontworpen is door Jan Leijen. Collega-architecten hebben in dezelfde periode ook wel ruitvormige patronen verwerkt in gevels, maar deze zijn qua vormgeving vaak anders. Ze zijn uitbundiger weergegeven en uitgevoerd met ander materialen zoals tegels. Een mooi voorbeeld hiervan is verwerkt in de zijgevel van St. Anthoniusstraat 12.  Ook heeft Jan Leijen in enkele gevallen het wiebertje een iets sierlijker vorm gegeven. Een fraai voorbeeld hiervan is te vinden in de topgevel van de villa aan de Ruïnelaan 34 en was te vinden in de uitspanning ‘Rust-Wat’ aan de Bergerweg (zie afbeelding 2, bron Collectie Regionaal Archief Alkmaar).

Een tweede kenmerk, dat Jan Leijen in zijn gevels verwerkte, is een element dat voorkomt uit de Amsterdamse Schoolperiode, namelijk  het gekantelde, decoratieve metselwerk. Twee mooie voorbeelden hiervan zijn te zien in de gevel van het woon-winkelpand aan de Dorpsstraat 21, waar René Kuijs momenteel zijn drukkerij heeft en de woning Dorpsstraat 32.

Het derde kenmerk in zijn ontwerpen is het toepassen van vakwerk in de topgevels en als sierlijke rand onder de dakgoot. Fraaie voorbeelden hiervan zijn te vinden in de woning aan de Karel de Grotelaan 16, de villa aan de Herenweg 25 en in zijn, in omstreeks 1987 gesloopte, eerste woning ’t Sonnehuys aan de Karel de Grotelaan 29 (zie afbeelding).

Een ander kenmerk, dat regelmatig terugkeert in zijn ontwerpen, is het samengestelde dak. Hierbij worden twee daktypes gecombineerd, namelijk aan de straatzijde een zadeldak, dat dan verder naar achteren overgaat in een plat dak (bijv. Karel de Grotelaan 40 en Oude Prinsweg 5 en 7). In de beginperiode van zijn loopbaan was Jan een van de weinigen die kalkzandsteen in zijn ontwerpen toepaste. De kalkzandstenen werden gefabriceerd in de fabriek van de firma August Maschmeijer aan de Kogendijk. Voorbeelden hiervan zijn het eerder vermelde ’t Sonnehuys (zie afbeelding) en het herenhuis aan de Dorpsstraat 29. Ook verwerkte Jan Leijen in opdracht een persoonlijk kenmerk van de opdrachtgever in het ontwerp. Bij een tweetal panden is dit terug te zien in de roeden van de ramen.  In een bovenraam van het vroegere VVV gebouw aan de Oude Prinsweg 25 zijn de letters VVV als roedeverdeling verwerkt. Boven de dubbele tuindeuren van de woning aan de St. Antoniusstraat 27 zijn beide letters H van de opdrachtgevers de hoofdonderwijzer Haakman en zijn vrouw, met de meisjesnaam Hilckman,  verwerkt.

Naast de architectonische kenmerken, die Jan Leijen toepaste in het exterieur, zijn er in het interieur ook typerende kenmerken terug te vinden. Zo is in een pand aan de Nassaulaan in Alkmaar de hoofdbaluster van de trap zo vormgegeven, dat er op de kop ruimte ontstond voor het plaatsen van een plant of een vaas met bloemen.

In zijn ontwerp voor het Retraitehuis aan de Loudelsweg heeft de architect als inspiratie voor de plattegrond een liggende persoon gebruikt. Daarbij is de klokkentoren op een dusdanige plaats gepositioneerd, dat de persoon wel een man moet uitbeelden (zie afbeelding).

 

De eigen woning van Jan Leijen, ’t Sonnehuys aan de Karel de Grotelaan 29. De afgebeelde personen zijn niet bekend. De gebruikte kalkzandstenen zijn afkomstig van de steenfabriek van de firma Marschmeijer. Het pand, later het gebouw van het Witte Kruis, is omstreeks 1987 afgebroken. Nu staat hier een woning (foto 1903). Collectie familie Leijen

Verdwenen gebouwen in Bergen en Bergen aan Zee

In zijn werkzame periode in Bergen heeft Jan Leijen voor particulieren veel woonhuizen ontworpen, waarvan de meeste nog steeds als woonhuis in gebruik zijn.

Een aantal panden is niet aan de slopershamer kunnen ontkomen. De 16 woonhuizen aan het Zakedijkje, ontworpen voor de woningbouwvereniging ‘Roomsche Actie’, zijn daar een voorbeeld van. Deze in 1918 gebouwde huizen vormden weliswaar niet het hoogtepunt van zijn architectonische oeuvre, maar ze droegen wel enkele van zijn architectonische kenmerken, zoals een sierlijk vormgegeven ruit in de gevels. De panden zijn in 2001 gesloopt. Nu staat daar een complex woningen.

Retraitrehuis Petrus Canisius aan de Loudelsweg, bouwjaar 1927, afgebroken in 1990. Het ontwerp naar een liggende manspersoon is goed te herkennen Ianxichtkaart omstreeks 1930). Collectie Ed Duin

De Sint Josephstichting van de zusters Ursulinen en de RK Kerk waren grote opdrachtgevers, waarvoor Jan Leijen meerdere gebouwen ontworpen heeft. Een aantal van deze bouwwerken is gelukkig nog in goede staat bewaard gebleven, maar er zijn ook meerdere beeldbepalende panden afgebroken. Deze panden staan vermeld in tabel 1.

Ook in Bergen aan Zee heeft Jan Leijen een aantal panden ontworpen die nu verdwenen zijn, zoals pension Bakhuis aan de Pier Panderweg.  Aannemelijk is, dat hij een aantal woonhuizen aan de vooroorlogse boulevard heeft ontworpen. Deze bouwwerken zijn  op last van de Duitse bezettingsmacht afgebroken en gegevens over de bouw zijn niet meer te achterhalen.

In de tabel zijn door de architect ontworpen panden weergegeven, die verdwenen zijn. Niet opgenomen zijn verbouwingen en andere bouwwerken in Bergen, zoals de muziektent aan de Eeuwigelaan en de muur rondom de Ursulaschool.

 objectopdrachtgeverlocatiebouw-afbraakopmerkingen
1vrijstaande woningJ.C. LeijenKarel de Grotelaan 291903-1987?“’t Sonnehuys”, woonhuis van de architect
2lunchroom KrebJ.P. KrebBreelaan 161909-1975later o.a. dancing “Atlantic “, in 1975 afgebrand
3St. Jan patro- naats gebouwRK kerkDorpsstraat181909-1987later “La Bicyclette”, afgebrand
4pension BakhuisJ.D. RosierBergen aan Zee,  Pier Panderstraat 61911-1943afgebroken in 1943 op bevel van de Duitsers
5ziekenbarakGemeente BergenKerkedijk 231916-1994later kantine ijsbaan
68 dubbele woningenWoningbouwver. ‘Roomsche Actie’Zakedijkje 1-311918-2001zgn. arbeiderswoningen
7doodgravers-woningGemeente BergenKerkedijk 411919stond rechts achter de poort
8wachtlokaalGemeente BergenKerkedijk 411919
9Sint Angela kleuterschoolSt. Joseph-stichtingGeestweg191922-1989Tobiasschool van 1985-1989
10toneelzaal De Rustende JagerB. DiesfeldtBreelaan  21925-2001houten voorganger, in 1925 afgebrand
11RetraitehuisSt. Joseph- stichtingLoudelsweg 341926-1990ontwerp naar liggende persoon
12eerste huishoudschoolSt. Joseph- stichtingLoudelsweg 381926-1990later pensionaat
13busgarageA. SchalkwijkPrins Hendrik- laan 51926-1931in 1931 vervangen door grotere garage
14koepelkapelSt. Joseph- stichtingLoudelsweg 20-221929-1990architectonisch meesterwerk!

Tabel 1. Afgebroken panden in Bergen en Bergen aan Zee, in volgorde van bouwjaar.

Bestaande bouwwerken in Bergen en Bergen aan Zee

In tabel 2 wordt een selectie gegeven van de architectonisch meest bepalende panden, die bewaard zijn gebleven. Er is niet gepoogd om alle bouwwerken in de tabel op te nemen, mede omdat er nog regelmatig nieuwe, door de architect ontworpen panden, ontdekt worden.

Uit de tabel kan opgemaakt worden dat Jan Leijen de meeste opdrachten net vóór en na de Eerste Wereldoorlog gekregen heeft. De enige panden die hij tijdens de oorlogsperiode ontworpen heeft, zijn Studler van Surcklaan 4, de inmiddels afgebroken ziekenbarak aan de Kerkedijk en de 8 dubbele woningen aan het Zakedijkje .

 objectopdrachtgeverlocatiebouwopmerkingen
1vrijstaande woningB. HuizingaDorpsstraat 291903naam ‘Gerardus Majella’
2coiffeurswinkel met woningB. DuitsDorpsstraat 101903geïnspireerd op de Amsterdamse School
3landhuis met atelierG. v/d Hoef

F. van Rossum

Russenweg 191908ontworpen voor kunstenaarsechtpaar
4landhuisJhr. W. BarnaartHerenweg 251907later bewoond door de familie Van Herwijnen
5landhuismevr. Kuipers-DijkenBreelaan 511908jarenlang bewoond door de familie Krijt
6villa “De Dennen”J.A.C. van ReenenBergen aan Zee Parkstraat 121911nu Asielzoekerscentrum
7woon- winkelhuisL. RijniersceMolenstraat 31912nu galerie Obsession of Art
8pension MarcoL. RijniersceRuïnelaan 341912later pension ‘La Vie en Rose’
9 4 herenhuizenExpl. Maatschappij ‘De Rustende Jager’Karel de Grotelaan 11-171912in Engelse landschapsstijl
10DuinvermaakC. BruinBreelaan  1321913rijksmonument
11vrijstaande woningJan van EykStudler v Surcklaan 41917rieten dak
12vrijstaande woningJ.C. LeijenKleine Dorpsstraat 111920woonhuis J.C. Leijen
13woon- winkelhuisJ. KlankerLoudelsweg 331920later o.a. pension “Wilma”
142 dubbele woningenL. van HoutenMeerweg 23-25  Meerweg 27-291921

1923

15VVV-gebouwVVV-bestuurOude Prinsweg 251922nu galerie
16Petrus- en PauluskerkRK kerkDorpsstraat 201923geïnspireerd op de gotiek
17coiffeurswinkel met woningJ.O.H BeekmanDorpsstraat 211924gekanteld metselwerk in topgevel
18vrijstaande woningW. HaakmanSt. Antoniusstraat 271926‘H’ in roeden van bovenramen tuindeuren
19vrijstaande woningJ.E. MiltenburgBergerweg 781928geïnspireerd op de Amsterdamse School
20St. AdelbertusschoolR.K. schoolbestuurSt Adelbertuslaan 31930nu onderdeel ARH-school
21hoeve BeeresteinHofje Nicolaas van BeerensteijnKerkedijk 431936woning van de familie Leijen
22vrijstaande woningC. BruinGuurtjeslaan 161927bestaat nog, is nu nr 20
23dubbel woon-winkelhuisM.G.W. van KolOosterweg 13-151938nu winkels en woning van de familie Dol

Tabel 2. Bestaande panden in Bergen en Bergen aan Zee, in volgorde van bouwjaar.

 Bouwwerken buiten Bergen

Naast een groot aantal gebouwen in Bergen en Bergen aan Zee heeft Jan Leijen ook buiten Bergen vele panden ontworpen. In Alkmaar zijn meerdere gebouwen van zijn hand te vinden. Vooral aan de Nassaulaan, bij de nummers 9, 11 en 16, is het creatieve vakmanschap goed zichtbaar en is een aantal van zijn architectonische kenmerken terug te zien. Naast deze villa’s heeft Jan het kaaspakhuis aan de Achterstraat 15 ontworpen en de renovatie aan de voorzijde van dit pakhuis, Houttil 32, uitgevoerd. Dit laatste pand was in eigendom van zijn nicht Veronica Leijen en haar man, de kaashandelaar Adriaan Henneman.

Jan Leijen kan beschouwd worden als de huisarchitect van de katholieke gemeenschap, wat onder andere geresulteerd heeft in het ontwerpen van meerdere schoolgebouwen met woning voor de hoofden van deze RK scholen, namelijk: 1. Lagere school, Krijt 1, Egmond-Binnen (schoolgebouw verdwenen, de bijbehorende woning bestaat nog). 2. Bavo-school, Noorderdijk 5 en 7, Ursem (schoolgebouw verdwenen, woning bestaat nog). 3. Lagere school, Oud Wulpendorp 2, Warmenhuizen (beide gebouwen bestaan nog). Naast deze schoolgebouwen heeft Jan Leijen buiten Bergen, vooral na de oorlog, in Noord-Brabant, nog veel panden ontworpen.

Epiloog

Tot dusver is Jan Leijen bij het grote publiek een relatief onbekende en zeker ondergewaardeerde architect geweest. Door het lezen van dit artikel en het kennisnemen van het uitgebreide aantal van door hem ontworpen bouwwerken, met name in Bergen, zal dit veranderen. De waardering zal ongetwijfeld nog toenemen na het lezen van het boek, dat over de architect zal verschijnen. Daarin zal ook het werk van Jan Leijen buiten Bergen uitgebreid worden beschreven.

Bronnen en dankzegging

Aantekeningen en levensbeschrijving van en door de architect Jan Leijen.

Archief gemeente Bergen NH.

Bouwtekeningen, Regionaal Archief Alkmaar.

Gesprekken en verslagen van gesprekken met de familie Leijen, en dan vooral met Kees Leijen, de zoon van de architect.

Mooy, H. Jellema en A.F.J. Leysen, Oude foto’s van Bergen, uitgeverij Pirola, Schoorl, 1972. D. Zeiler, Kerken in de Heerlijkheid, uitgeverij De Coogh, Bergen, 1999.

Speciale dank gaat uit naar Jan Leijen uit Anna Paulowna, een ver familielid van de architect, voor zijn vele bijdragen en specifieke informatie over leven en werk van de architect.

Henk Jellema wordt bedankt voor zijn taalkundige adviezen en grammaticale correcties.

Dit artikel is eerder verschenen in de Bergense Kroniek van de Historische Vereniging Bergen NH Drieëntwintigste jaargang nr 2, november 2016.